Johanna Mack, Sara Namusoga-Kale, Merle van Berkum, Enoch Sithole i Susanne Fengler  

Pomimo że zmiana klimatu to jedno z najważniejszych globalnych wyzwań, a doniesienia na ten temat trafiają na szczyt agendy mediów w wielu krajach, dziennikarstwo klimatyczne wciąż jeszcze nie stało się integralną częścią edukacji dziennikarskiej na świecie. Jak wynika z najnowszego badania Europejskiego Obserwatorium Dziennikarskiego przeprowadzonego z Afrykańską Siecią Nauczycieli Dziennikarstwa (AJEN), dwie trzecie nauczycieli dziennikarstwa, którzy wzięli udział w badaniu, przyznało, że ich instytuty nie oferują kursów na temat tego, jak relacjonować zmiany klimatu. [1]

Skutkuje to brakiem umiejętności wśród dziennikarzy, co może mieć wpływ na funkcjonowanie redakcji, a także na debatę publiczną. Pracownicy mediów, pozbawieni odpowiedniego przeszkolenia i wiedzy, mogą być bardziej podatni na wpływ komunikacji strategicznej krajowych i międzynarodowych interesariuszy w tej dziedzinie, od przemysłu po organizacje pozarządowe.

Nasze wyniki są spójne dla Europy – gdzie kraje uprzemysłowione są odpowiedzialne za znaczne ilości emisji, a obecnie częściej doświadczają katastrof związanych ze zmianami klimatu – a także dla Afryki, gdzie żyje duża część światowej populacji bezpośrednio dotkniętej zmianami klimatu. W wielu przypadkach zmiany klimatu zmuszają Afrykańczyków do migracji.

Podczas gdy większość nauczycieli dziennikarstwa uważa, że zmiany klimatu są wystarczająco relacjonowane w mediach w ich krajach (respondenci europejscy czynią to w większym stopniu niż afrykańscy), uczestnicy badania na obu kontynentach zgodzili się, że nie są one jeszcze wystarczająco reprezentowane w edukacji dziennikarskiej. Ogólnie rzecz biorąc, tylko 35% respondentów odpowiedziało, że program nauczania ich instytucji obejmuje zagadnienia związane ze zmianami klimatu i ich konsekwencjami w ramach kursów lub programów szkoleniowych, podczas gdy 64% stwierdziło, że program nauczania nie obejmuje tych tematów. W Europie i Afryce stosunek ten jest dość podobny – 64% według europejskich i 68% według afrykańskich uczestników badania.

Jeśli tematyka zmian klimatycznych jest uwzględniona w programie nauczania, częściej pojawia się na studiach licencjackich niż magisterskich. W tym 60% przypadków dotyczyło zajęć obowiązkowych, a 40% dobrowolnych. Kursy, które dotyczyły raportowania zmian klimatu, były czasami zajęciami ogólnymi, na przykład na temat ogólnego nadawania i raportowania. Temat ten pojawiał się jednak również na bardziej specjalistycznych kursach, takich jak dziennikarstwo naukowe, dziennikarstwo rozwojowe czy studia środowiskowe. W niektórych przypadkach respondenci zgłaszali, że był on nauczany przez gościnnych wykładowców lub podczas specjalnych warsztatów.

Uczestnicy wymieniali różne powody, dla których temat ten nie został jeszcze uwzględniony w programach. Brak elastyczności w programie nauczania, brak szkoleń dla nauczycieli i brak zasobów były wymieniane jako najważniejsze powody. Wspomniano jednak również o braku zainteresowania ze strony mediów lub studentów, a także o braku wolności politycznej; i wreszcie o tym, że zmiany klimatu są tylko jednym z kilku ważnych tematów, którymi można się zająć w ramach edukacji dziennikarskiej.

Nasze badanie ilościowe EJO/AJEN potwierdza wyniki wcześniejszego badania ilościowego przeprowadzonego przez dr Merle van Berkum (2024) z City University w Londynie, obecnie badaczkę w Erich Brost Institute for International Journalism, wskazujące, że powtarzającym się wyzwaniem w relacjonowaniu zmian klimatu w wielu krajach jest brak wiedzy lub szkolenia, a następnie niewystarczające zasoby. W tym badaniu dziennikarze z Nigerii, RPA, Niemiec, a także USA wskazali ograniczenia zasobów jako istotną barierę dla kompleksowego i postępowego raportowania na temat zmian klimatu.

Afrykańskie media pod lupą: Relacja z COP29 w Ugandzie

Niedawno zakończone spotkanie COP29 w Baku stanowi przykład tego, jak istotne są zmiany klimatu dla polityki w Afryce i Europie. Nie tylko takie wydarzenia o znaczeniu politycznym zwykle wywołują zwiększoną liczbę doniesień na temat zmian klimatu (Brüggeman i in., 2018, s. 22). Relacje z konferencji ujawniają również wyzwania, z którymi zmagają się media, jeśli chodzi o opisywanie zmian klimatu.

Jeśli chodzi o Ugandę, to konferencja COP29 była rzetelnie relacjonowana w lokalnej prasie, a dwa wiodące dzienniki (New Vision i Daily Monitor) opublikowały 24 artykuły na ten temat w ciągu 12 dni. Obejmowały one artykuły informacyjne, a także opinie i listy. Tematy obejmowały zarówno debatę dotyczącą finansowania działań klimatycznych, jak i komentarze wyjaśniające, jakie powinny być priorytety Ugandy na COP29. New Vision, która jest również gazetą rządową, wprowadziła nawet COP29 jako osobną sekcję.

Warto zauważyć, że większość artykułów (17) pochodziła z międzynarodowych agencji informacyjnych, podczas gdy tylko garstka (8) została napisana przez lokalnych dziennikarzy. Chociaż można by argumentować, że redakcje prasowe w Afryce, a konkretnie w Ugandzie, nie mogą sobie pozwolić na wysyłanie dziennikarzy na międzynarodowe wydarzenia, takie jak COP29, to odnosi się to również do obserwacji, że dziennikarze z Afryki Wschodniej mają trudności z relacjonowaniem zmian klimatu (Oliver, 2023). Według Lidubwi i Wamwea (2023) jest to widoczne w doniesieniach prasowych, które wykorzystują ogólne historie i globalną perspektywę, a nie lokalny punkt widzenia. Ponadto dziennikarzom brakuje dostępu do ekspertów ds. zmian klimatu, ale co najważniejsze, brakuje im niezbędnego szkolenia, które umożliwiłoby im specjalizowanie się w raportach dotyczących klimatu i środowiska, które są istotne lokalnie.

Brak „edukacji klimatycznej”: Najbardziej palący wśród najbardziej narażonych

Analizy akademickie dotyczące raportowania zmian klimatu w Afryce potwierdzają to wrażenie. Różne badania dziennikarstwa na temat zmian klimatu i ogólnej komunikacji na ten temat w Afryce wykazały, że kwestia ta jest słabo komunikowana przez media i inne zainteresowane strony, takie jak rządy, organizacje pozarządowe, sektor prywatny i społeczność naukową. Temat środowiska został nawet opisany przez afrykańskich dziennikarzy jako „temat biednych ludzi”, którym brakuje nie tylko wsparcia finansowego, ale także uznania (van Berkum, 2024, s. 169). Wszystko to prowadzi do niewystarczającego relacjonowania zmian klimatu. Nieprzeszkoleni reporterzy zajmujący się skomplikowanymi naukowo tematami mogą nieumyślnie wyciągać błędne wnioski. Relacjonowanie zmian klimatu wymaga nie tylko podstawowych zasobów, ale także zaawansowanych, „sugestywnych metod opowiadania historii” (tamże), aby skutecznie komunikować złożone konteksty naukowe.

W rezultacie w niektórych krajach stopień zrozumienia zmian klimatu przez opinię publiczną może wynosić poniżej 50%. W maju 2024 r. African Climate Wire poinformował o przeprowadzonym na skalę kontynentalną badaniu wskaźników znajomości zagadnienia zmian klimatu w Afryce, które wykazało, że zrozumienie tego tematu przez społeczeństwo było niskie i wynosiło zaledwie od 23% do 66% populacji (w 33 krajach afrykańskich).

W raporcie dodano, że wiedza na temat klimatu była szczególnie niewystarczająca wśród grup ludności, które są już bardziej narażone na skutki zmian klimatu, takich jak ubodzy i kobiety. Dr Enoch Sithole, dyrektor wykonawczy Instytutu Komunikacji o Zmianach Klimatu w Republice Południowej Afryki, powiedział, że „komunikacja na kontynencie jest bardzo niska, stąd też zrozumienie społeczne jest również bardzo niskie. Mamy szokujące dane tutaj w RPA: tylko 12% populacji RPA może swobodnie rozmawiać o zmianach klimatu. 52% twierdzi, że nie słyszało o zmianach klimatu”, zgodnie z niepublikowanym badaniem Human Science Research Council (HSRC, 2022).

Niski poziom tej wiedzy jest w dużej mierze spowodowany nieodpowiednim przekazem medialnym na temat zmian klimatu. Ostatnie badania, takie jak (Sithole, 2023), wykazały, że relacje są często zdominowane przez katastrofy klimatyczne, konferencje i publikowanie raportów naukowych, zamiast lokalnych historii o codziennych doświadczeniach społeczności. Podczas gdy wszelkie doniesienia na temat zmian klimatu powinny być mile widziane, doniesienia o katastrofach klimatycznych nie są zbyt pomocne dla społeczności, ponieważ mają miejsce już po fakcie. Konferencje klimatyczne to zaś miejsce omawiania najważniejszych kwestii związanych z polityką klimatyczną, które nie przyciągają uwagi zwykłych ludzi. Opisywanie raportów naukowych dostarcza informacji, które przekraczają zdolność zwykłego człowieka do odniesienia się. Sithole, który posiada tytuł doktora i podczas pisania swojej pracy skupił się na relacjonowaniu zmian klimatycznych, mówi, że „dziennikarstwo musi być w stanie relacjonować historię klimatu z ich miejscowości, z miejsca, w którym się znajdują, ponieważ wtedy ma to sens. Jeśli będziemy informować o zmianach klimatycznych w odległych miejscach, nie odbije się to echem wśród lokalnych społeczności. Dlatego też ludzie mówią: „Och, historie o zmianach klimatycznych się nie sprzedają”. “Tak, jeśli siedzisz gdzieś w środku Afryki i nieustannie informujesz o tym, co dzieje się w Ameryce Północnej, w Europie Północnej, ludzie w Afryce nie będą z tym rezonować”.

Konferencja europejskich edukatorów dziennikarstwa w 2025 r.

W Europie nauczyciele dziennikarstwa zaczynają przygotowywać się do tego wyzwania. EJTA – Europejskie Stowarzyszenie Szkolenia Dziennikarzy – poświęca temu tematowi swoją konferencję szkoleniową dla nauczycieli w Rzymie w 2025 roku. Konferencja poświęcona będzie najlepszym praktykom w zakresie włączania dziennikarstwa środowiskowego do programów nauczania. „Dziennikarstwo środowiskowe jest ważnym, stymulującym i wartościowym przedmiotem studiów, który leży na przecięciu polityki, ekonomii, nauki, przyrody i kultury, między wymiarem indywidualnym i zbiorowym, a także między poziomem lokalnym, regionalnym i globalnym”, stwierdza zaproszenie EJTA do składania wniosków.

Uniwersytet Complutense w Madrycie jest jednym z renomowanych europejskich ośrodków edukacji dziennikarskiej, które już oferują opcjonalne moduły dotyczące zmian klimatu. Profesor Alejandro Costa Escuredo idzie nawet o krok dalej, mówiąc: „Uważam, że ważne jest, aby dziennikarstwo środowiskowe (jest to najdokładniejsze tłumaczenie na język angielski dotyczące tego przedmiotu w Hiszpanii) było niezależnym i obowiązkowym przedmiotem. W żadnym wypadku nie powinien być on opcjonalny. W mediach jest coraz więcej miejsc, które zajmują się zmianami klimatu, a żeby to robić, trzeba mieć wiedzę na ten temat”. Costa twierdzi, że „świadomość musi być kluczowym elementem” i ostrzega, że „obecnie (celowa) dezinformacja na ten temat jest znacząca”. Profesorowie Complutense Dimitrina Semova i Alejandro Costa Escuredo współpracowali również przy konceptualizacji kreatywnych narzędzi zachęcających do „zielonego obywatelstwa” za pomocą cyfrowych narzędzi artystycznych.

Perspektywy dla edukacji dziennikarskiej

Jeśli chodzi o pytanie, czy tematowi temu należy poświęcić więcej uwagi w edukacji dziennikarskiej, przytłaczająca większość respondentów (95%) w naszej pilotażowej analizie EJO/AJEN odpowiedziała twierdząco i dotyczyło to obu kontynentów.

Tak więc, zarówno w Europie, jak i w Afryce, nauczyciele dziennikarstwa wydają się chętni do zbadania pełnego wymiaru tego tematu. Według Sithole, zajmowanie się zmianami klimatu jest tematem przekrojowym dla mediów, a tym samym również dla nauczycieli dziennikarstwa. Wielu z nich będzie również potrzebować szkoleń. „Edukatorzy muszą się kształcić, także w zakresie zmian klimatu, (…) w zakresie polityki dotyczącej zmian klimatu, ponieważ zmiany klimatu nie dotyczą już tylko nauki, (…) w jaki sposób zmiany klimatu łączą się z ekonomią, w jaki sposób łączą się z migracją, w jaki sposób łączą się z przestępczością, w jaki sposób łączą się ze wszystkimi innymi obszarami”. Dr Ngozi Omojunikanbi z University of Port Harcourt w Nigerii ostrzega jednak, że wysiłki ze strony edukatorów mogą nie wystarczyć – przynajmniej w wielu krajach afrykańskich, gdzie kwestie środowiskowe są bardzo wrażliwe. „Uwzględnienie zmian klimatycznych w programie nauczania dziennikarstwa wymaga również woli politycznej rządu” – mówi Omojunikanbi.

Szkoły dziennikarskie stoją przed wyzwaniem wprowadzenia nauczania dziennikarstwa dotyczącego zmian klimatycznych do swoich programów nauczania, aby wyposażyć dziennikarzy w umiejętności wymagane do zajmowania się tym złożonym tematem – w sposób systematyczny i zrównoważony. W przeciwnym razie zmiany klimatyczne pozostaną nieznane dla większości Afrykanów, choć ich skutki codziennie są dla wielu źródłem bólu i cierpienia [2]; podczas gdy bardziej zorientowane na rozwiązania relacje, w tym strategie odporności, mogą być opcją w krajach europejskich, gdzie kwestie zmian klimatycznych są relacjonowane przez niektóre media z niemal apokaliptyczną oprawą. Constructive Institute właśnie rozpoczął projekt “Constructive Climate Lens”: „Nie ma to na celu zastąpienia istniejących i często doskonałych raportów klimatycznych, ale uzupełnienie ich w celu zwalczania lęku przed klimatem i unikania wiadomości”. Na swojej stronie internetowej instytut argumentuje dalej: „Eksperci odkryli, że relacjonowanie zmian klimatu, które wywołuje ‘strach, poczucie winy i wstyd’, nie działa na większość ludzi; uciekają oni w zaprzeczanie. Dziennikarstwo musi w nowy sposób podjąć temat klimatu”.

[1] Otrzymano łącznie 54 odpowiedzi, 28 z 15 różnych krajów afrykańskich i 25 z 16 krajów europejskich. Oba kontynenty były zatem niemal równo reprezentowane w ankiecie. Odpowiedzi zebrano we wrześniu i październiku 2024 r.

[2] Międzynarodowe wsparcie dla dziennikarstwa ekologicznego w Afryce Subsaharyjskiej nie jest niczym nowym. Na początku XXI wieku Szwedzka Agencja Rozwoju Międzynarodowego (Sida) zainicjowała i sfinansowała Regionalny Program Szkoleniowy dla Dziennikarstwa Środowiskowego i Komunikacji w Regionie Afryki Wschodniej (Jallov i Lwange-Ntale, 2006). Zaoferowali oni stypendium dziennikarzom z Burundi, Kenii, Rwandy, Tanzanii i Ugandy na studia podyplomowe na Uniwersytecie Makerere w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji. Być może jednak, jak zauważają Lidubwi i Wamwea (2023), takie programy miały raczej szeroki zakres i nie pozwalały beneficjentom na specjalizację, nawet jeśli zmiany klimatu nie były wówczas głównym tematem.

Zdjęcie: Marco Verch/ Licencja: CC-BY 2.0