Według twórców raportu „Ukraiński krajobraz medialny 2012”, słaba sytuacja finansowa, ataki na dziennikarzy i wytaczane im sprawy sądowe – to najważniejsze, ale nie jedyne spośród problemów, z którymi borykają się ukraińskie media.

Raport opublikowany przez Akademię Prasy Ukraińskiej przy wsparciu Fundacji Konrada Adenauera i programu amerykańskiej agencji USAID dotyczącego mediów ukraińskich, U-Media, daje obraz sytuacji branży medialnej na Ukrainie w 2012 roku. Skupiono się w nim w szczególności na prawnych aspektach funkcjonowania ukraińskich mediów, rozwoju i wynikach poszczególnych segmentów branży, edukacji dziennikarskiej oraz działalności organizacji pozarządowych. Jego autorzy zwracają uwagę, że pełna niezależność ukraińskich mediów to odległa perspektywa, ponieważ wiele z nich jest jedynie instrumentem w rękach swoich właścicieli, nierzadko powiązanych z głównymi ugrupowaniami politycznymi i biznesowymi. Tę zależność pogłębiają trudności finansowe, z którymi mierzy się większość mediów w związku z kryzysem finansowym, od 2008 roku. Wybory parlamentarne z 2012 roku ukazały brak przejrzystości w działaniach informacyjnych ukraińskich mediów. Z kolei zagrożenia dla ich wolności potwierdzają fizyczne ataki na dziennikarzy, jak również rosnąca presja wywierana na organizacje medialne przez organy podatkowe.

Prawne aspekty funkcjonowania ukraińskich mediów

Zeszłoroczne wybory parlamentarne niosły ze sobą dużą liczbę pozwów sądowych przeciw dziennikarzom i organizacjom medialnym. Większość z nich wnosili kandydaci opozycyjni, którym odmówiono w mediach lokalnych możliwości publikowania materiałów wyborczych w wyniku nacisków, jakie na te media wywierały władze. Sądy rozpatrywały również wnioski polityków dotyczące zakazu publikacji o zakaz publikacji w związku z naruszeniem przez media prawa wyborczego, ale większość z nich została odrzucona. Podczas kampanii wyborczej wielu dziennikarzy uskarżało się na zakłócanie ich pracy: ograniczony dostęp do spotkań wyborczych kandydatów oraz posiedzeń komisji wyborczych. Przyczyną są niedoskonałości w zapisach prawa.

W ubiegłym roku próbowano wprowadzić zmiany legislacyjne, które poważnie zagroziłyby wolności ukraińskich mediów. Projekt ustawy, o którym mowa, zakładał zwiększenie zakresu odpowiedzialności w przypadku naruszenia godności lub dobrego imienia, mimo że odpowiedzialność karna za zniesławienie została zniesiona na Ukrainie w 2001 roku. Ostatecznie ustawy nie przyjęto, ale było to skutkiem protestów dziennikarzy i negatywnej reakcji społeczności międzynarodowej.

Wśród pozytywnych zmian legislacyjnych badacze wymieniają wzmocnienie ochrony źródeł dzięki zmianom w kodeksie postępowania karnego i przyjęciu ustawy o dostępie do informacji publicznej. Tę ustawę postrzega się jako ważny krok w kierunku gwarantowania przejrzystości działań podejmowanych przez władze. Według organizacji międzynarodowych, Access Info Europe oraz Center for Law and Democracy, ukraińskie zapisy prawa zajmują pod względem jakości 8 miejsce na 115 ocenianych państw. Mimo to, występują jednak poważne problemy z ich implementacją, ze względu na niespójność z innymi przepisami.

Telewizja

Autorzy raportu opisują trzy główne trendy na ukraińskim rynku telewizyjnym w 2012 roku: pojawienie się kanałów niszowych, większą liczbę programów dotyczących kwestii społecznych oraz produkcję i sprzedaż własnych programów telewizyjnych. Wśród kanałów niszowych najbardziej popularne stały się programy dla dzieci. W porównaniu do lat poprzednich nadawcy kablowi i satelitarni zyskują coraz większy udział w rynku.

Do żadnych innych mediów nie trafia tyle pieniędzy z reklamy, co do telewizji. Reklama wciąż pozostaje jej głównym źródłem dochodów, jednak badacze opisują również inne, nowe sposoby zarabiania pieniędzy, które zyskują sobie coraz większą popularność: sponsoring, ukryte reklamy i głosowania widzów. Sponsoring wykorzystują przede wszystkim przedsiębiorstwa, które ze względu na zakaz nie mogą reklamować swoich produktów (na przykład alkoholu). Ukryta reklama wiąże się z tzw. lokowaniem produktów w programach telewizyjnych.

Na podstawie wyników stałego monitoringu, badacze stwierdzili, że treści informacyjne oferowane przez główne kanały telewizyjne są stronnicze i brakuje im równowagi. Podczas okresu powyborczego na przykład, jak wykazało jedno z badań prowadzonych przez Akademię Prasy Ukraińskiej, politykom będącym u władzy telewizja poświęcała 2,4 razy więcej czasu niż politykom opozycyjnym. Tę niepokojącą tendencję można tłumaczyć bliskimi związkami największych właścicieli telewizyjnych z ukraińskimi ugrupowaniami politycznymi.

 Media drukowane

Na Ukrainie dzienniki są w odwrocie, stanowią jedynie 1% całkowitej liczby wydawnictw. Autorzy raportu odnotowali również tendencję do koncentracji własności na poziomie lokalnym – kilku wydawców po prostu dzieli się rynkiem w poszczególnych regionach. Najpopularniejsze wśród czytelników są magazyny rozrywkowe, kobiece i telewizyjne. Znaczny wpływ na wydawnictwa drukowane ma rozwój przedsięwzięć internetowych. Z jednej strony, wiele mediów drukowanych stworzyło własne platformy internetowe, zwiększając w ten sposób liczbę czytelników. Z drugiej strony, około stu ogólnokrajowych tytułów zakończyło działalność w latach 2011-2012, ze względu na rosnącą konkurencję. Sytuację prasy pogarszały również: niekorzystne warunki rynkowe, naciski ze strony właścicieli oraz wykorzystywanie mediów przez polityków. W wielu mediach szerokie zastosowanie znajduje publikowanie treści opłacanych. Według Ukraińskiego Stowarzyszenia Wydawców Prasy oraz Ukraińskiego Związku Reklamodawców, opłacane artykuły stanową jedną czwartą całości prasowych przychodów z reklamy.

Internet i media społecznościowe

Internet zdobywa serca i umysły Ukraińców. W styczniu 2013 roku liczba stron internetowych w domenie „.ua” była o 13% wyższa niż rok wcześniej. Dostęp do Internetu ma już 19,7 milionów Ukraińców, 43% z nich to osoby w wieku 15-29 lat, 35% znajduje się w grupie wiekowej 30-44 lat, 23% jest powyżej 45 roku życia. Dostęp do Internetu, który był niegdyś tylko ekstrawagancją mieszczuchów, stał się powszechny również na wsi: liczba użytkowników Sieci na terenach wiejskich wzrosła o 53% w 2012 roku. Według raportu, koszt dostępu do Internetu na Ukrainie jest wciąż jednym z najniższych na świecie. Średni miesięczny rachunek wynosi nieco poniżej 10 dolarów.

Według raportu, w przeciwieństwie do mediów tradycyjnych, Internet na Ukrainie jest platformą komunikacji i nieskrępowanej wolności wypowiedzi. Wyraźnym trendem ostatnich lat jest pojawianie się nowych platform, na których dziennikarze publikują wyniki swoich dochodzeń i ujawniają korupcję. Inny trend dotyczy rosnącego wykorzystania w dziennikarstwie narzędzi służących wizualizacji. Jeden z ukraińskich projektów internetowych, Texty.org.ua, wygrał nawet światowy konkurs Guardiana na wizualizację danych.

Mimo szybkiego rozwoju ukraińskiej Sieci, internetowy rynek mediów wciąż nie jest wysycony, co daje szansę medialnym przedsięwzięciom typu start-up.

Rola organizacji pozarządowych i międzynarodowych

Głównym obszarem współpracy między mediami a organizacjami pozarządowymi jest szkolenie zawodowe. Rozwój platform internetowych wpłynął na tematykę kursów i warsztatów. Ostatnio najbardziej popularna stała się więc ta związana z tworzeniem produktów multimedialnych oraz biegłością w wykorzystywaniu mediów społecznościowych. W ostatnim roku nastąpiło też pewne przesunięcie w kierunku internetowych narzędzi dla dziennikarzy. Według raportu, wprowadzono również w życie kilka programów mających na celu promocję niezależnych i zorientowanych rynkowo mediów.

Standardy zawodowe to kolejny istotny temat programów edukacyjnych tworzonych przez organizacje pozarządowe pod kątem dziennikarzy. Biorąc pod uwagę tendencje panujące na ukraińskim rynku medialnym, trzeba stwierdzić, że w niedalekiej przyszłości powinno być na nie spore zapotrzebowanie.

Podsumowanie raportu w języku angielskim.

Pełna wersja raportu „Krajobraz medialny Ukrainy”(w języku ukraińskim).

Oryginalny artykuł Margaryty Chornokondratenko  na ukraińskiej stronie EJO.