Opisywanie działań wojennych dominuje obecnie w pracy europejskich redakcji, jednak relacjonowanie konfliktu ukraińskiego wychodzi poza tradycyjne ramy działania „korespondenta wojennego”, wysyłanego po to, by przesyłać relacje z pierwszej ręki z frontu. Od początku rosyjskiej inwazji na Ukrainę widzimy cały szereg dziennikarskich strategii skierowanych na zapewnienie odbiorcom możliwości zorientowania się w meandrach i chaosie trwającego konfliktu, w tym, co medioznawca Kevin Williams opisał jako „messy business of war”.

Mając na względzie innowacje wprowadzone w czasach pandemii Covid-19 redakcje w dużym zakresie korzystają z interaktywnych infografik, bezpośredniego zaangażowania publiczności oraz narzędzi  fact-checkingu. Po raz pierwszy też podcasty stały się w wielu krajach kluczowym elementem relacjonowania konfliktu wojennego. W poniższym opracowaniu badacze EJO przedstawiają przykłady efektywnych i kreatywnych działań europejskich organizacji medialnych.

Wielka Brytania

Full Fact i Ukrainecast

Wraz ze wzrastającym zapotrzebowaniem na wiarygodną informację o rosyjskiej inwazji na Ukrainę dwa brytyjskie projekty medialne pokazują się jako źródła sprawdzonych i obiektywnych informacji. Mowa o Full Fact oraz projekcie BBC pod nazwą Ukrainecast.

Intensyfikacja działań fact-checkingowych

W ostatnich tygodniach rola fact-checkingu znacząco wzrosła. Według Euronews przed 24 lutego zaczęła się masowa rosyjska kampania dezinformacyjna, mająca pokazać Ukrainę jako agresora, w celu legitymizacji planowanej inwazji.

Full Fact ma na celu walkę z taką dezinformacją. Ta organizacja pozarządowa założona w roku 2009 i mająca siedzibę w Londynie, wraz ze swoim zespołem niezależnych fact-checkerów, za swoją misję uważa sprawdzanie i poprawianie treści doniesień medialnych oraz popularnych wpisów w mediach społecznościowych. Jedną z kluczowych zasad działania organizacji jest bezstronność oraz polityczna neutralność.

Nie po raz pierwszy platforma ta zajmuje się tematem Ukrainy, jednak z pewnością tym razem zintensyfikowano działania koncentrujące się na sytuacji w tym kraju. Obecnie codziennie publikowane są raporty z weryfikowania treści dotyczących trwającej wojny. Dotyczą one popularnych treści wideo, takich jak nagranie eksplozji, która rzekomo miała miejsce na Ukrainie, a faktycznie związana była z wybuchami w porcie w Bejrucie w 2020 roku.

Analizy i przegląd sytuacji

Ukrainecast, inny z ciekawych brytyjskich przykładów, to podcast uruchomiony przez nadawcę publicznego BBC już na początku inwazji. Dostarcza on publiczności zwartych opracowań najważniejszych informacji, jak również analiz dotyczących bieżących wydarzeń. Jest szczególnie istotny w kontekście zablokowania stron internetowych BBC w Rosji.

BBC publikuje jedno wydanie każdego dnia, jako przeciwwagę dla szybkiego obiegu informacji, zwykle obserwowanego w internecie. Celem jest oddanie głosu dziennikarzom i cywilom znajdującym się na Ukrainie oraz udzielenie odpowiedzi na pytania, które rodzą się w umysłach odbiorców, ale niekoniecznie odpowiedź na nie dają regularne newsy. Są to ważne pytania takie, jak: Dlaczego Putin zaczął wojnę? Jak czują się osoby posiadające rodzinę na Ukrainie? Jak walczą z inwazją sami Ukraińcy? Jakie miasta są atakowane?

Czechy

Rozwój technik multimedialnych

Czeskie media aktywnie pokazują wojnę na Ukrainie. W praktyce, prawie cała przestrzeń medialna, może poza informacjami ze sportu, koncentruje się na relacjonowaniu rosyjskiej agresji na Ukrainę. Czytelnicy, słuchacze i telewidzowie otrzymują ciągle uaktualniane informacje, infografiki, mapy, wizualizacje danych i relacje live wprost z Ukrainy, dotyczące samej wojny oraz jej efektów, takich jak sytuacja uchodźców oraz skutki gospodarcze konfliktu dla Ukrainy, Rosji, Czech i całej Europy.

Internetowy dziennik Aktuálně.cz używa multimedialnego strumienia informacji do przedstawiania wydarzeń. W sposób przemyślany organizuje i łączy poszczególne elementy zawartości odnoszące się do wojny na Ukrainie. Daje to użytkownikom łatwy dostęp do zawartości wideo, podcastów oraz zdjęć w jednym miejscu.

Część czeskich mediów oferuje także informacje o konflikcie na Ukrainie w językach obcych. Publiczny nadawca radiowy transmituje także na swojej stronie internetowej audycje ukraińskiego nadawcy publicznego. Ma to na celu zapewnienie dostępu do informacji o wojnie uchodźcom oraz Ukraińcom żyjącym w Czechach. Czeskie radio przygotowuje także podcast zatytułowany „Informacje dla Ukraińców w Republice Czeskiej”, by dostarczać praktycznych informacji osobom uciekającym na terytorium Czech. Na terenie Ukrainy podcast publikuje Radio Prague International.

Internetowy dziennik Novinky.cz publikuje codzienne, na stronie głównej, podsumowanie najważniejszych wydarzeń na Ukrainie. Czyni to w języku rosyjskim, więc podsumowania są skierowane przede wszystkim do odbiorców z Federacji Rosyjskiej. Jak napisano na tej stronie, celem jest „zapewnienie tak potrzebnej transparencji informacji o konflikcie na Ukrainie” poprzez „nieocenzurowany przegląd wydarzeń z danego dnia”.

Niemcy

Katapult i Correctiv oraz ich „tropiciel sankcji”

Katapult

W Niemczech wiele materiałów dotyczących wojny na Ukrainie produkowanych jest przez Katapult, redakcję z małego miasta Greifswald w północno-wschodnich Niemczech. Medium specjalizujące się w infografikach i mapach skoncentrowało swoje zasoby na relacjonowaniu wojny na Ukrainie, oferując liczne materiały i analizy.

Redakcja odpowiada na istotne pytania. Które części Ukrainy są okupowane? Jakie są możliwości Niemiec w zakresie przyjmowania uchodźców? Ile osób zostało zatrzymanych w rosyjskich miastach za branie udziału w antywojennych protestach?

Prawdopodobnie jednak najważniejszym elementem działalności tej redakcji jest decyzja części jej pracowników o oddaniu części swoich pensji na sfinansowanie i wyposażenie około dwudziestu dziennikarzy działających na Ukrainie, którzy przesyłają relacje dla Katapult z linii frontu, ze schronów lub będąc w trakcie ucieczki z miejsca konfliktu.

Codziennie Katapult tworzy nowe grafiki, z dominującymi kolorami ukraińskiej flagi, żółtym i niebieskim. Jedna z infografik pokazuje liczbę sankcji nałożonych na Rosję i jej wzrost na linii czasu. Opiera się to na wynikach działań innego istotnego projektu medialnego: „tropiciela sankcji” stworzonego przez Correctiv – organizację zajmującą się dziennikarstwem śledczym, działającą w formie fundacji.

Correctiv

Correctiv prowadzi stronę internetową poświęconą śledzeniu sankcji nałożonych na Rosję, używając danych z OpenSanctions. Dostarcza informacji na ten temat w formie infografik oraz tabel z funkcją wyszukiwania informacji. Przedstawiane są także informacje kontekstowe dotyczące obiektów sankcji, czy są to poszczególne osoby, takie jak Artur Matthias Warnig, menadżer projektu gazowego Nord Stream, czy też firmy takie jak na przykład Sberbank – największy bank Rosji. W swoich relacjach organizacja powtarza, że sankcje są obecnie najważniejszą bronią Zachodu, równocześnie jednak kwestionując ich efektywność.

Te dwa przykłady wyróżniają się w niemieckim krajobrazie medialnym, z jego dualnym systemem radiowo-telewizyjnym oraz głęboko zakorzenioną tradycją posiadania kilku wiodących gazet codziennych. Jako relatywnie młode, małe i nie nastawione na zysk medialne start-upy Katapult i Correctiv są oczywiście dużo bardziej elastyczne i zdolne do wdrażania nowych pomysłów zdecydowanie szybciej niż ich ustabilizowani konkurenci. Można oczywiście zadawać sobie pytanie, czy inicjatywy typu oddawanie przez pracowników redakcji części swoich zarobków to pro-pracownicze podejście do kwestii finansowania dziennikarstwa, biorąc pod uwagę fakt, że Katapult posiada finansowe rezerwy.

Generalnie, zdolność szybkiego adaptowania się jest czymś, co staje się we wzrastającym stopniu istotne dla mediów w Niemczech w czasie wojny na Ukrainie. Wydarzenia takie jak nowe regulacje rosyjskie dotyczące „fake news” zmusiły na przykład nadawców publicznych ARD i ZDF do czasowego zawieszenia przekazywania informacji z Rosji.

Włochy

Stories: codzienny podcast z Ukrainy

Dane pokazują, że około dziewięciu milionów Włochów odsłuchało przynajmniej jednego podcastu w czerwcu 2021 roku i że ten format zdecydowanie nabiera rozpędu w tym kraju. Włoski rynek podcastów jest bardzo żywy, wielu dziennikarzy inicjuje swoje własne projekty tego typu. Koncentrują się na codziennych przeglądach prasy lub tzw. slow journalism, przedstawiając rozwinięte materiały i pogłębione dziennikarskie śledztwa.

Jednym z przykładów jest projekt Stories, codzienny podcast dotyczący wiadomości międzynarodowych, produkowany przez Chora Media, firmę założoną w roku 2020 i skoncentrowaną wyłącznie na podcastach oraz projektach audio. Autorką Stories jest włoska dziennikarka zajmująca się sprawami międzynarodowymi Cecilia Sala. Na początku konfliktu Sala udała się na Ukrainę i zaczęła tworzyć podcasty z linii frontu. Od tego czasu wyprodukowała kilkanaście odcinków z Kijowa i innych obszarów objętych walkami.

Rzeczowo, dokładnie i emocjonalnie

Podcast Sali dostarcza ciekawych wglądów i aktualizuje wiedzę na temat wydarzeń otaczających konflikt, łącząc to z relacjami z pierwszej ręki, głosami ukraińskich świadków wydarzeń i zewnętrznych ekspertów.

W jednym z odcinków relacja prowadzona była z bunkra pod dziecięcym szpitalem onkologicznym Okhmadyt w Kijowie, do którego przeniesiono pacjentów podczas rosyjskiego ataku. Dało to publiczności możliwość przyjrzenia się z bliska ekstremalnej sytuacji będącej efektem wojny. Z kolei w innym odcinku Sala przedstawiała informacje o ostrzale Czernichowa, czyniąc to z udziałem dwudziestokilkuletniego żołnierza-ochotnika, Denisa. Generalnie, podcast Stories oferuje rzeczowe i dokładne, ale również emocjonalne relacje z linii frontu i pokazuje ewolucję w sposobie jaki włoskie media pokazują ten konflikt. Demonstruje także dziennikarski potencjał podcastów.

Łotwa

Specjalne wydania i wiadomości po ukraińsku

Rosyjska inwazja na Ukrainę od samego początku sprawiła, że wszystkie łotewskie media zaczęły w sposób bardzo wyczerpujący zajmować się tym tematem. Część z nich zdecydowała się nawet zmienić swoje logo, by pokazać swoją solidarność z Ukrainą. Media internetowe stworzyły sekcje poświęcone wojnie, tworząc także specjalne „skórki” i wzory czołówek swoich portali. Stacje telewizyjne zaczęły oferować dodatkowe wydania programów newsowych, debaty i relacje na żywo. Czasopisma natomiast odpowiedziały publikacją mocnych w swym wydźwięku okładek.

Tradycyjnie media elektroniczne wyróżniają się na łotewskiej scenie medialnej. Chodzi tu przede wszystkim o nadawców publicznych: Latvijas Televīzija oraz Latvijas Radio. I tym razem były one wyjątkowo aktywne, reagowały szybko i w pewnym zakresie nawet były innowacyjne w swoim podejściu do relacjonowania wojny na Ukrainie. Na przykład łotewska telewizja publiczna od 24 lutego zmieniła wygląd swojego studia, wprowadzając elementy w kolorze flagi Ukrainy. Od pierwszego dnia inwazji rosyjskiej zaczęła także stosować interaktywne mapy działań wojennych w swoich programach informacyjnych, podkreślając geograficzny wymiar wojny. Było to coś zupełnie nowego dla tego nadawcy.

Jednak nadawca publiczny nie ograniczał swoich wysiłków do elementów wizualnych. Zaproponowano specjalne wydania programów newsowych, liczne debaty ekspertów oraz łączenia na żywo z korespondentami przebywającymi na Ukrainie. Relacjonowano także wydarzenia takie jak koncert pod tytułem Ukrainas brīvībai (Za wolność Ukrainy), który odbył się 25 lutego. Koncert miał miejsce w parku położonym przy ulicy, gdzie znajduje się rosyjska ambasada w Rydze, i zgromadził tysiące ludzi. Relację z wydarzenia przekazywał nie tylko nadawca publiczny, ale także prywatny kanał TV3. Skrócona wersja relacji z koncertu została także umieszczona na stronie internetowej europejskiego kanału kulturalnego ARTE.

Cotygodniowa audycja śledcza „Nic osobistego” emitowana przez TV3 zyskała sporo rozgłosu w mediach społecznościowych, gdy jeden z prowadzących założył podkoszulkę z napisem „Rosyjskie okręcie wojenny, p…… się”, w nawiązaniu do słynnej już na całym świecie wypowiedzi ukraińskich żołnierzy z Wyspy Wężowej.

Jeśli chodzi o radio, to publiczny kanał Latvijas Radio 4 (LR4), który nadaje głównie w języku rosyjskim, bardzo szybko uzupełnił swoją ofertę o wiadomości w języku ukraińskim, nadawane dwa razy w ciągu dnia.

Na rynku mediów drukowanych tygodnik opinii Ir opublikował okładkę wspierającą Ukrainę w języku ukraińskim, z hasłem „Слава Україні!” (Chwała Ukrainie!). Tydzień później opublikowano podobną okładkę z mocnym przekazem wizualnym i hasłem „Zbierzesz to co zasiałeś”. Stworzono także plik do pobrania i wydruku jako hasło do użycia podczas publicznych demonstracji. Muzeum Historii Medycyny imienia Paulsa Stradiņša, zlokalizowane naprzeciwko rosyjskiej ambasady, stworzyło nawet wielkoformatową wersję tego plakatu i zawiesiło ją na ścianie swojego budynku.

Polska

Zawartość po ukraińsku i informacje dla uchodźców

Od 24 lutego rosyjska inwazja na Ukrainę jest oczywiście tematem numer jeden w polskich mediach, nie tylko ogólnokrajowych, ale także regionalnych i lokalnych. Ma to źródło zarówno w geograficznej bliskości obu krajów, ale także w fakcie zaistnienia bardzo konkretnych bezpośrednich efektów wojny, przede wszystkim w postaci napływu uchodźców z Ukrainy. Znaleźli się oni we wszystkich regionach Polski i już w pierwszym tygodniu marca ich liczba przekroczyła milion.

Duże natężenie relacji jest też możliwe dzięki faktowi posiadania bezpośredniego dostępu do relacji osób zmuszonych do opuszczenia Ukrainy, jak również w związku z tym, że konflikt śledzi niespotykanie duża liczba polskich korespondentów, obecnych na Ukrainie od początku inwazji. Wszystkie duże media mają swoich dziennikarzy w Kijowie, Lwowie, na polsko-ukraińskiej granicy oraz na liniach frontu.

Od początku wojny i związanego z nią kryzysu uchodźczego niektóre z dużych organizacji medialnych w Polsce zdecydowały się na publikowanie najważniejszych informacji nie tylko w języku polskim, ale również w języku ukraińskim. Transmitowane są także na ich platformach sygnały i treści z ukraińskich kanałów radiowych i telewizyjnych.

Informacje dla uchodźców

Największy portal informacyjny Onet zdecydował się na publikowanie artykułów po ukraińsku na swojej stronie głównej. Są to najważniejsze informacje związane z uchodźcami, dostarczające tej grupie osób wiedzy na temat różnych form wsparcia, regulacji krajowych itp. Stworzona została też specjalna podstrona Onet Ukraina, ze szczegółowymi informacjami.

Radiowa Jedynka również dostarcza zaktualizowanych informacji w języku ukraińskim na swojej stronie internetowej. Witryna z informacjami w tym języku jest dostępna za pomocą jednego kliknięcia ze strony głównej. Dodatkowo, trzy razy w ciągu dnia nadawane są radiowe serwisy informacyjne po ukraińsku – o 10:06, 14:06 i 17:06.

Przy okazji tych działań pewna liczba ukraińskich dziennikarzy została zatrudniona w polskich redakcjach, w celu wsparcia wspomnianych działań, ale także zapewnienia większej dokładności i wiarygodności doniesień z Ukrainy.

Szwajcaria

Zaangażowanie publiczności jest kluczowe

W Szwajcarii media skoncentrowały się na komunikacji ze swoimi odbiorcami, analizach eksperckich jak również dostarczaniu informacji w czasie rzeczywistym, z użyciem narzędzi spopularyzowanych już w trakcie pandemii, czyli map i infografik.

Schweizer Radio und Fernsehen (SRF)

Godnym uwagi przykładem jest podcast News Plus, tworzony przez Schweizer Radio und Fernsehen (SRF) – niemieckojęzyczną część szwajcarskiego nadawcy publicznego SRG SSR. Cechą szczególną tego przedsięwzięcia jest jego relacja z publicznością, w szczególności ze społecznością użytkowników strony internetowej nadawcy.

Ta koncentracja na zaangażowaniu publiczności wyraża się w działalności kanałów komunikacji pomiędzy redaktorami i odbiorcami, z włączeniem e-maili i wiadomości na WhatsApp. Wybierane są też kompleksowe i delikatne zagadnienia, takie jak „Rosyjskie kobiety, dyskryminacja i propaganda”, „Dlaczego tak trudne jest utworzenie korytarzy humanitarnych?”, „Wojna w mediach społecznościowych z perspektywy ukraińskiej”, czy „Rola cyberwojny w konflikcie na Ukrainie”. W podcastach poświęca się tym zagadnieniom sporo czasu, odwołując się do szeregu perspektyw. Wypowiadają się dziennikarze, korespondenci z linii frontu, akademicy, jak również świadkowie wydarzeń z Ukrainy, Rosji i Szwajcarii.

Radio Télévision Suisse (RTS)

Część mediów tworzy specjalne wydania, używając już wcześniej stosowanych narzędzi. Na przykład kanały telewizyjne Radio Télévision Suisse (RTS) – francuskojęzycznej części szwajcarskiego nadawcy publicznego –  współpracują produkując program poświęcony wojnie na Ukrainie. Przygotowując tę audycję RTS używa mediów społecznościowych do zbierania pytań od publiczności, w  szczególności tych dotyczących pomocy humanitarnej.

Codzienna wieczorna audycja radiowa Forum stosuje podobne podejście. Jedno ze swoich wydań, zamiast zwyczajowego połączenia wiadomości i debat, poświęcone zostało dialogowi z publicznością. Wedle informacji dziennikarzy Forum to specjalne wydanie było odpowiedzią na liczne zapytania ich słuchaczy dotyczące wojny na Ukrainie.

Heidi.news

Inną ciekawą inicjatywą wykazał się portal Heidi.news, który zaoferował swoim odbiorcom program „specjalny tydzień z ekspertami”, mający na celu odejście od nieprzerwanego zalewu informacji, dostarczanych minuta po minucie od początku  tego kryzysu. Wedle własnej opinii przedstawicieli Heidi.news ten format koncentruje się na „poszerzeniu horyzontów, podawaniu spraw w wątpliwość…Ponieważ w czasie pandemii Covid-19, jak i teraz w kontekście wojny, która przebiega w sposób niekontrolowany, świat…potrzebuje naukowców i intelektualistów”.

24 heures i Tribune de Genève

Zasadniczo, spora liczba redakcji ponownie zastosowała narzędzia i pomysły, które zdobyły sobie popularność w czasach kryzysu związanego z pandemią Covid-19. Dobrym przykładem tego zjawiska są 24 heures i Tribune de Genève, używające map, infografik i wizualizacji danych. Ilustruje to chociażby artykuł podsumowujący pierwsze dwa tygodnie rosyjskiej inwazji na Ukrainę, pokazujący ruchy wojsk rosyjskich, wsparcie materialne państw europejskich oraz sankcje nałożone na Rosję w tym czasie.

Koordynatorka projektu i autorka:
Ines Drefs, Erich-Brost-Institut, Dortmund, EJO Niemcy

Redaktorka:
Natricia Duncan, City University of London, EJO Wielka Brytania

Autorzy:

Olivia Samnick, EJO Fellow, EJO Wielka Brytania

Colin Porlezza, Università della Svizzera italiana, EJO Szwajcaria (język włoski)

Philip Di Salvo, The London School of Economics and Political Science (LSE), EJO Szwajcaria (język włoski)

Sandra Lábová, Charles University, Praga, EJO Czechy

Michał Kuś i Adam Szynol, Uniwersytet Wrocławski, EJO Polska

Cécile Détraz, Université de Neuchâtel, EJO Szwajcaria (język francuski)

Līga Ozoliņa i Ainārs Dimants, Riga Stradiņš University, EJO Łotwa

Zdjęcia: Shutterstock i zdjęcia dostarczone przez autorów