Zmiany społeczne i technologiczne, pojawienie się praktyk sieciowych oraz cyfrowych ekosystemów zmieniły nasze rozumienie tradycyjnych modeli organizacji systemów medialnych. W procesach tych ważną rolę odgrywają także czynniki kulturowe, które jednak nie doczekały się jeszcze kompleksowych analiz. W najnowszym numerze Central European Journal of Communication o ograniczeniach istniejących studiów oraz roli kultury w cyfrowym ekosystemie opowiada profesor Peter Gross.

Michał Głowacki, Central European Journal of Communication: W jakim stopniu istniejące podejścia do teorii i praktyki systemów medialnych są wciąż aktualne? Czy mogą one być nadal wykorzystywane jako punkt odniesienia w analizie porównawczej?

Peter Gross: Tradycyjne teorie systemów medialnych, rozwijane poprzez pryzmat istniejących teorii ekonomii i systemów politycznych, są ciągle użyteczne, ale jedynie do ustanawiania związków między takimi systemami i tworzenia zarysu rzeczywistości tworzonej przez obserwowalne funkcje i sposób działania tych systemów oraz ich relacji z innymi instytucjami. Teorie te nie tłumaczą jednak powodów, dla których system mediów wykazuje określoną naturę, sposób funkcjonowania i relacje z innymi instytucjami społecznymi.

Jakie są w tym względzie największe ograniczenia? Jakie są największe wyzwania?

Ograniczenia istniejących teorii systemów mediów wydają mi się całkiem jasne: brak w nich element ludzkiego. Brak im, używając języka Habermasa, zakotwiczenia ich mechanizmów w kulturowych „światach społecznych”- tych, które utrzymują funkcjonowanie systemu, czy to politycznego, ekonomicznego czy mediów. Wszystkie systemy i instytucje, bez względu na ich architekturę czy głoszone oficjalnie cele i funkcje, dotyczą ludzi i grup ludzi. Elity w szczególności wpływają na sposób funkcjonowania systemów i instytucji, wpływają one na ich naturę, cele oraz rodzaj relacji, jakie się rozwijają pomiędzy systemami i instytucjami. Dlatego kultura (wartości, przekonania, postawy) przekładają się na zachowania i praktyki, które kształtują to czymkolwiek system lub instytucja miały oficjalnie być, co reprezentować i robić. Pod tym względem największym wyzwaniem jest identyfikacja oraz badanie cech kultury elit oraz odnalezienie sposobu zmierzenia ich oddziaływania na systemy i instytucje.

W ostatnim okresie próbował Pan przyjrzeć się modelom systemów mediów z perspektywy kulturowej. Jak przydatnym okazało się to podejście?

W mojej pracy skupiłem się na identyfikacji tych wartości, przekonań i postaw kulturowych, które elity wykorzystują do kształtowania charakteru mediów i sposobu ich funkcjonowania. Musiałem zagłębić się w prace politologów, socjologów i antropologów, co z konieczności skutkowało przyjęciem podejścia hybrydowego. To, co nazywam „kulturowym kalejdoskopowym pryzmatem”, poprzez który możemy badać systemy mediów, musi jeszcze zostać przetestowane; ciągle jeszcze sprawdzana jest jego przydatność. To dopiero początek, ale mam nadzieję, że moja książka zostanie opublikowana w przyszłym roku.

Jak Pan definiuje kulturę mediów i kulturę dziennikarską?

Są to dwa odrębne zagadnienia. Kultura dziennikarska jest dobrze zdefiniowana w literaturze opartej na pracach Jamesa Carry’ego oraz bardziej współczesnych publikacjach po obu stronach Atlantyku. Definiowanie kultury mediów wymagałoby zdefiniowania kultury systemu lub instytucji, która jest produktem kultury społeczno-narodowej. Osobiście zdefiniowałbym kulturę medialną jako zbiór wartości, przekonań i postaw przyjmowanych przez elity polityczne, ekonomiczne i medialne, z których krystalizuje się sposób funkcjonowania systemu mediów, ich natura i relacje.

Czy podczas przeprowadzania analizy spojrzał Pan na media z perspektywy ich wewnętrznych struktur i kultur organizacyjnych?

Tak. Spójrzmy np. na kraje Europy Wschodniej. Struktury mediów są tam podobne, przynajmniej pośród tych krajów, które w jakimś stopniu ciągle przechodzą proces demokratyzacji. Kultury organizacyjne różnią się oczywiście i stanowi to element ogólnych rozważań w trakcie obserwacji systemów medialnych. Kultura organizacyjna ujawnia charakter całkowitej kultury społecznej, wytwarzanej przez nią kultury profesji, poziom wewnętrznej demokratyzacji oraz związany z nim stopień, w jakim kultura elit oddziałuje na niego.

Jakie są zatem najbardziej charakterystyczne cechy kulturowe, którymi można opisać systemy mediów w Europie Centralnej i Wschodniej?

Nie jest to pytanie, na które mogę tutaj odpowiedzieć. Możemy podążać za pojęciem krajów A i B, zaproponowanym przez Karola Jakubowicza, ale trudno jest zidentyfikować elementy wspólne dla każdego z krajów, należących do którejś z tych grup. Nastąpiły również przesunięcia, w efekcie których pewne kraje przeniosły się z jednej kategorii do drugiej.

Trudno jest też wypunktować, które specyficzne cechy kulturowe są dzielone. Powinniśmy spojrzeć na to, jak są definiowane i zoperacjonalizowane wartości takie, jak: wspólnota, uczciwość i sprawiedliwość, władza, zasady etyki i czas. Te wartości kulturowe oddziałują na rządy prawa, demokratyczną odpowiedzialność, pojęcia relacji władzy czy społeczną tolerancję niepewności. I to one stanowią fundamentalne wartości, a nie system polityczny lub ekonomiczny (np. tak długo jak nie jest to system autorytarny lub totalitarny), definiujące sposób, w jaki z natury system lub instytucja funkcjonują, dlaczego i dla kogo funkcjonują.

Jakie są największe różnice pomiędzy krajami w regionie i czym można je wytłumaczyć?

Wszystkie kraje w regionie, wyłączając Rosję, Białoruś i kraje Azji Środkowej, mają w jakimś stopniu demokratyczne systemy polityczne oraz gospodarki wolnorynkowe. Systemy: polityczny, ekonomiczny i mediów w każdym kraju funkcjonują w inny sposób. Są to różnice kulturowe, będące pochodną historii, religii, procesów narodotwórczych, tożsamości narodowej oraz tego, czy – a jeżeli tak to kiedy i jak głęboko – idee Oświecenia przeniknęły indywidualną i narodową świadomość. Na tym powinni skupić swoją uwagę naukowcy, chcący wyjść poza standardowe badania systemów mediów.

Peter Gross jest profesorem dziennikarstwa na Uniwersytecie Tennessee w Knoxville. Specjalizuje się w komunikowaniu międzynarodowym. Jest członkiem Association for Education in Journalism and Mass Communication oraz byłym przewodniczącym Teaching Standards, Markham International Student Paper Competition Jest również członkiem European Network for Trans-Integration Research, the South East European Studies Association, the Society for Romanian Studies, the Association for the Advancement of Slavic Studies, COST A30 (grupy badawczej finansowanej przez Unię Europejską) i International Communication Association.

Wywiad z Peterem Grossem przeprowadzony został w kwietniu 2014 roku.

Zdjęcie: http://ceecom2014wroclaw.pl